Köroglu

Köroglu (Türk oguz dastanı) Çoktan, pek çoktan olmuş bir işlär…Evelki zamannarda kasabaların birindä yaşarmış bir adam – Hasan – bey, Çok cömertmiş, kapusu herkezinä açık bir adammış. Beygir seviciylanıp pek gözäl avalar, türkülär çalarmışlar, sölarmişlär.

Sevdi beygirlerini Hasan bey bakıcılara brakmazmış, kendi bakarmış, tımarlamış.Onun varmış bir delikannı çocuu Ruşen Ali, bir dä gözäl kızı – Fatma. Bu uşaklarını o üretmiş okumaa yazmaa hem kauşta çalmaa.

Bir-iki yıl kurak olmuş da insan aç kalmış. Hasan bey dä elleri belindä kalmış. Bu zorlukta o satmış beygirlerini hepsini hem dä kalan neyini kendisinä brakmış sade bir soydan tay dört yıllık.Biraz para brakıp eşinä karısına, kendisi gitmiş kurbetlää kazanmaa.Da yanaşer çırak bir fena beyä beygir bakmaa. Bir kerä bey demiş ona getirsin en iy beygirlerindän birisini.Hasan bey deneer en iy beygirleri hergeledän: bir çirkin pınarı geçsinnär.Ama biri dä geçämemiş, hepsi geri urmuşlar.Sade bir zabun beygir gelip gelip hep geçärmiş korkusuz o pınarı.

Ozaman Hasan bey aler da getirer onu çorbacısına. Çorbacı sanıp, ani çırak onu gülmää aler, izin verer çıkarsınnar Hasanın gözlerini, pindirsinnär bu zabun beygirä da uratsınnar kasabadan dışarı. Bu beygir getirmiş onu doru evinä. Kahır.Ama Hasan demiş ooluna Aliyä, tutsun karannıkta bu beygiri hem beslesin onu sade arpaylan da büüdüynän biraz taa yollansın zenginnerä karşı düşmää. Beygir oler gözäl, kıvrak hem girgin bir mal.Adını koymuş Kır at.

Da tä, yollaner Ali dünneyä fukareleri duşmannarına karşı düüşä. İnsan ona demiş Köroglu, kör Hasanın oolu.

Neredän dä geçärmiş Ali, hepsinä annadarmış bobasının çektiklerini hem dä kendi niedini bildirärmiş. Da çoyu toplanarmış onun ardına, olup ona asker,.İnsan arasında şansora bilinirmiş Köroglu askerinnän.

En ilkin o bulmuş da cezalamış babasının zietçisini Bolu beyi. Sora da, erdän erä kalä düzüp insanın duşmannarının başlarına ansızdan düşärmiş. Da oler Köroglu beylerin, hannarın hem beklerin en korkulu duşmanı.

Köroglunun adamnarının içindä varmış çok girgin, kavi hem inan dostları, nicä Ayvaz, Demiroglu, Kenan.

Çok türlü savaşarmış hannar, beylär tutmaa da yoketmääKörogluyu.Okadar ki, onu yokmuş nasıl tutmaa, ensemää.Onun tarafını tutarmış bütün insan .İnsan vermiş ona en gözäl kızı da gelin…

Köroglu çok düüşlär geçirmiş duşmannara karşı, insannara yardım için. Bunun için dä o kaldı ömürünä türk oguz halkların aklısında, girdi adı onnarın folkloruna, onnarın geroyluk eposuna.

Bu dastan düzülü türk oguz halkların arasında, şiirdän düzülü, türkü çalıner, kauş, saz sesinnän barabar. Onu çaler aşuglar, akınnar, kauşçular pietçilär insanın arasında büün dä.

Koroğlu - xalqımızın igidliyi, mübarizliyi simvoluna çevrilib

 Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanlarında xalqın həyatı ilə bağlı tarixi hadisələrdən, onun haqq-ədalət və azadlıq uğrunda apardığı mübarizədən bəhs edilir. Belə dastanların qəhrəmanları xalq içərisindən çıxmış mərd və igid insanlar olur. Qəhrəmanlıq dastanları əsasən, xalq qəhrəmanları haqqında olan rəvayət və nəğmələr əsasında yaranır.

  Ən məşhur qəhrəmanlıq dastanlarından biri də "Koroğlu" dastanıdır.

 

  Koroğlu kimdir?

 

  Koroğlu Azərbaycan xalqının ən sevmili dastan qəhrəmanlarından biridir. Koroğlu adı xalqımızın igidliyi, mübarizliyi, vətənpərvərliyinin simvoluna çevrilib. Ata-analar bu gün də övladlarına Koroğlu adı verir və bununla sanki övladlarının gələcəkdə Vətənini, elini sevən, torpağı uğrunda mərdliklə savaşan igid bir oğul olacağının təməlini qoyurlar. Koroğlu mahnılarda, qoşmalarda, bayatılarda ən çox səslənən addır.

  Koroğlu dastanı haqqında araşdırmalardan məlum olur ki, o, yarı mistik xalq qəhrəmanıdır. Onun təqribən XVI əsrin II yarısı yaşadığı güman edilir. Koroğlu Cəlalilər hərəkatının başçılarından biri olub. XVI əsrin ortaları - XVII əsrdə Türkiyə şəhərlərini, Azərbaycan və s. əraziləri kəndli hərəkatı bürümüşdü. Azərbaycandakı cəlali dəstələrindən birinə Koroğlu başçılıq edirdi. Rəvayətə görə, Koroğlunun əsl adı Rövşən olmuşdur. Koroğlu və silahdaşları haqqında yazılı mənbələrdə məlumat çox azdır. Tədqiqatçıların bəziləri Koroğlunun Xorasanda, digərləri Anadoluda, əksəriyyəti isə Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərdiyini qeyd edirlər.

  Şifahi xalq ədəbiyyatında Koroğlunun adı ilə bağlı hadisələr əfsanəviləşərək öz əksini "Koroğlu" dastanında tapmışdır. Dastanla hadisə və şəxsiyyətlər silsiləsinin tarixilik xətti pozulmamış, Koroğlunun igid döyüşçü, gözəl qoşmalar müəllifi olan istedadlı şair və aşıq olması tarixi həqiqət kimi qorunub saxlanılmışdır. Dastanda adları çəkilən şəxsiyyətlərin (Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər, Cəfər paşa, Hasan paşa və b.) əksəriyyəti tarixi simalardır. Koroğlunun əsas istinadgahı Çənlibel qalası olmuşdur. Bu gün də Azərbaycan ərazisində müxtəlif bölgələrdə "Çənlibel" adlı çoxlu qalalar mövcuddur. XIX əsrə aid mənbələrdə yaşayış məntəqəsi kimi Çənlibelin adı çəkilir.

 

  Koroğlu türk dünyasının ortaq qəhrəmanıdır

 

  A.Təbrizlinin "Tarixlər kitabı" əsərində cəlali dəstələrindən 20-dən çox başçısının, o cümlədən Koroğlunun adı xüsusi qeyd edilir. Koroğlunun vuruşmalardakı mərdlik və şücaəti, kasıbların dostu, zülmkarların düşməni olması onu xalq qəhrəmanına çevirmişdir.

  Türk xalqlarının böyük əksəriyyətinin (türk, türkmən, özbək, qazax, başqırt, tatar, qaraqalpaq, Azərbaycan türkləri və b.) şifahi ənənəsində mövcud olan "Koroğlu" dastanı Tunadan Balkanlara, Sibirdən Suriyaya qədər geniş bir coğrafi arealda yayılıb. Yayılma miqyasına, həcminə və şöhrətinə görə "Koroğlu" yeganə dastandır ki, variant və versiyalarının sayı beş yüzdən çoxdur.

  Türkiyədə "Koroğlu"nun ilk çapı 1887-ci ildə işıq üzü görüb. On beş səhifəlik bu nəşrdən sonra Koroğlu, dövrü və qəhrəmanın fəaliyyət göstərdiyi tarixi hadisələrlə bağlı bir çox araşdırmalar aparılmışdır. Bundan bir qədər əvvəl isə "Koroğlu" dastanının bir hissəsi erməni əlifbası ilə İstanbulda çap edilmişdir. 1897-ci ildə Aşıq Cəmalidən yazıya alınmış "Giziroğlu Mustafa bəy", "Bolu bəy" qolları Tiflisdə nəşr edildi.

  Azərbaycanda "Koroğlu" dastanının ilk nəşri 1913-cü ildə Orucov qardaşları mətbəəsində Rza Zaki tərəfindən çap edilmişdir. Bu nəsrlə olan nəşrin titul vərəqi farsca yazılıb. Dastanın 14 qoldan ibarət daha mükəmməl və qoşmalarla zəngin digər bir variantı 1941-ci ildə Hümmət Əlizadə tərəfindən nəşr edilmişdir.

  "Koroğlu" dastanı Orta Asiyada da dəfələrlə nəşr edilmişdir. Orta Asiya versiyası dövri olduğundan hələ də tam şəkildə çap edilməmişdir. Əsasən də özbək Koroğlusu bir neçə nəslin qəhrəmanlıq salnaməsini canlandırdığından hər dövr müstəqil dastan kimi formalaşmışdır. Son zamanlarda Azərbaycanda "Koroğlu" dastanının yeni qolları toplanıb nəşr edilmişdir. Bunlardan "Qəhrəman Koroğlunun divlərlə görüşü", "Koroğlunun Tehran səfəri", "Misri qılıncın oğurlanması", "Mərcan xanımın Çənlibelə gəlməsi", "Zərnişan xanımın Çənlibelə gəlməsi", "Ağca quzu" qollarını göstərmək olar.

  "Koroğlu" dastanının qısa nəşr tarixi göstərir ki, o, XIX əsrin başlanğıcından son dövrlərə qədər çox məşhur olmuş, variant baxımından ən çox yayılan dastan halına gəlmişdir. Ancaq həm ingilis, fransız, həm də ilk rus nəşrləri təhriflərlə doludur. Folklorluq baxımından bu nəşrlərin qüsurları çoxdur. Bunlara misal kimi şeir hissələrinin nəsrlə verilməsi, tərcümədə sərbəstlik, yersiz əlavələr kimi müxtəlif təhrifləri göstərmək olar. Çox təəssüflə demək lazımdır ki, Azərbaycan nəşrləri də arzu ediləcək səviyyədə deyildir.

 

  "Koroğlu"da  qəhrəmanlıq nəğmələri

 

  Dastandan məlumdur ki, Koroğlunun bir əlində qılınc, bir əlində saz olub. Döyüşə sazla girib, döyüşdən sonra da qələbəsini sazı sinəsinə basaraq tərənnüm etməyə başlayıb. "Koroğlu" dastanındakı qoşmalar bu gün də böyükdən-kiçiyə hamının dilinin əzbəridir. Təsadüfi deyil ki, dahi Üzeyir Hacıbəyli "Koroğlu" dastanı motivləri əsasında "Koroğlu" operası yazmış, operanın üvertürası isə, demək olar ki, bütün dövrlərdə Azərbaycanı tanıtma himni kimi səslənmiş və səslənməkdədir.

  Eposun meydanagəlmə amillərindən ilk dəfə əsaslı şəkildə bəhs açan türkmən alimi B.A.Karrıyevin gətirdiyi dəlillər bizdə və başqa ölkələrdə irəli sürülən qənaətlərin özəyini təşkil edir. Daha doğrusu, E.Muşeq, A.Təbrizi, Ö.Çələbi, İ.Şopen, A.Xodzko, S.S.Penn, İ.Petruşevski və b. Koroğlu haqqında söylədiklərinə onun tədqiqatında daha geniş şərh verilmiş, bu səbəbdən də tarixi məxəzlərdən gətirdiyi sitatlar sonralar dərslikləri bəzəmişdir.

  Alim belə bir qənaətlə razılaşır: "Doğrudan da, XVII yüzildə böyük şöhrət qazanmış Koroğlu adlı şəxs yaşamışdır. Azərbaycan və türkmən variantlarında göstərilir ki, Koroğlu tuk (daha dəqiq desək, təkə) tayfasından çıxmış türkmən idi və onun atası sultan Murada xidmət etmişdir". H.Samuelyanın bu qənaətlərinin Arakel Təbrizinin (1670-ci ildə ölmüşdür) və Eliyas Muşeqin (XVIII əsr) şahidliyinə əsasən irəli sürüldüyünü bildirən alimə görə, bunlar eposun meydanagəlmə səbəblərini və yerini müəyyənləşdirən yeganə mənbələrdir. Arakel Təbrizi İran şahı I Abbasın hakimiyyəti dövründəki hadisələrdən bəhs açmış və baş verən üsyana başçılıq edən şəxslərdən birinin adının Koroğlu olduğunu bildirmişdir. Qəribədir ki, o, indi aşıqların oxuduğu mahnıların çoxunun da Koroğlu tərəfindən qoşulduğunu vurğulayırdı. "Arakel Təbrizi söyləyirdi ki, üsyankarlar özlərini "cəlalilər" (ərəb sözü "cəlal" - məşhur, şöhrətli, qorxu yaradan deməkdir) adlandırırdılar. Onlar şaha və tərəfdarlarına qarşı amansızcasına vuruşurdular. O yazırdı: "Cəlalilər monarxa bütünlüklə tabe olmurdular; onların heç yerdə daimi yaşayış məskənləri yox idi; qabaqlarına nə çıxırdı, hamısını dağıdırdılar; haralara onlar haqqında heç bir məlumat çatmamışdı, tez oralara üz tutur, soyğunçuluğa başlayır, qənimətlər toplayır və yerdə qalan hər şeyi oda atırdılar".

  Beləliklə, tarixi mənbələrdə Koroğlunun şəxsiyyəti haqqında ilk dəfə Arakel Təbrizi özünün 1662-ci ildə qələmə aldığı "Tarix" kitabında məlumat vermişdir. Şəhərlərin kasıb əhalisinin və kənd camaatının üsyan qaldırmasından bəhs açarkən o göstərmişdir ki, üsyan başçılarının birinin adı Koroğludur. Övliya Çələbinin XVII yüzilliyə aid "Səyahətnamə"sində də Koroğlu cəlalilər hərəkatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri tək xatırlanmışdır.

  Paris nüsxəsində qəhrəmanlar Cəlali Koroğlu və Nəzər Cəlali adıyla verilir. Molla Cumanın düzüb-qoşduğu dastanların birində də bu addan istifadə olunur: "Cəlali Məhəmməd və Tavat xanım".

  1571-1573-cü illərdə Təbrizdə sənətkarlar və şəhər yoxsullarının böyük bir üsyanı olmuşdur. Çəkməçi, mahud toxuyan, şalvar-duz, dəvəçi, səbzəfruş və b. iştirak etdiyi üsyanı şah amansızcasına yatdırmışdır. H.Rumlunun, İ.Münşinin yazdıqlarına görə, üsyanda qəssablar silki mühüm rol oynamışdır. H.Rumlu pəhləvan hərəkatının başçılarından birinin adının Əvəz olduğunu yazır. İ.T.Petruşevski bunun Eyvaz ola biləcəyi fikrini irəli sürür. P.Əfəndiyev faktlar üzərində müqayisələr apararaq belə qənaətə gəlir ki, Eyvaz əvəzsiz bir pəhləvan, həm də Qəssab Alının oğludur. Belə olduqda dastandakı Eyvazın tarixi Əvəz-Eyvazın prototipi olmasına şübhə yeri qalmır .

  1577-1578-ci illərdə Şirvanda yeni bir xalq üsyanı olmuşdur. Tarixçi H.Rumlunun təsvir etdiyinə görə üsyan qəddarcasına yatırılmış və onun iştirikçılarından 400 nəfərin başı kəsilib şahın sarayına göndərilmişdir. P.Əfəndiyev İ.P.Petruşevskiyə istinadən göstərirdi ki, Azərbaycan kəndlərində 35 növ vergi və mükəlləfiyyat tətbiq edilirdi.

  Əndəlib Qaracadaği 1804-cü ildə İrəvan istila edildiyi zaman rus ordusunun mayoru Şubinin xahişi ilə soydaşlarının dilindən qələmə alıb sistemləşdirdiyi "folklor toplusu"nda Koroğlunun adı ilə bağlanan çoxsaylı aşıq şeirləri verir.

  Xalq qəhrəmanı Koroğlunu saz-söz sənətkarı adı ilə tanıtmaq ənənəsi keçən əsrin otuzuncu illərinədək davam etdirilmişdir. Azərbaycan EA-nın Memarlıq və Arxeologiya İnstitutunun arxivindən tapdığımız 1938-ci ilə aid bir "Aşıq şeirləri" toplusunda Koroğlu adlı aşığa ünvanlanan qoşma və gəraylılara rast gəlirik. Doğrudur, gənc Ərtoğrul Cavidin (Hüseyn Cavidin oğlu) rəyi ilə çapa hazırlanmış bu toplu müəyyən səbəblərdən işıq üzü görməmişdir. Eləcə də şeirlər eposun ayrı-ayrı qolları ilə səsləşir. Daha dəqiq desək, məzmununda eposun hadisələrini tam əks etdirir.

Kullanılmış Kiyatlar

D.N.Tanasoglu köroglu (Türk oguz dastanı ) Ana Dili Grammatika hem Literatura Okumakları 5-ci Klasa için Kişinev 1990 s.70-71.

• Türk Dil Kurumu
• Gagavuz Destanları
• Prof.Dr.Nevzat Özkan

İstinadlar

Wikimedia Commons'ta var Köroglu ilgili belgeler.