Komrat Respublikası
Komrat Respublikası — devlet angisi yarandı gagauz çiftçilärinin ţar kuvedinä karşı kalkıntısında (1906).
Komrat Respublikası diiştir
Gagauzların devletlik için savaşmalarında Komrat çiftçilär kalkıntısının büük istorik maanası var.Yanvar ayın 6-da (eniycä 19-da) Komratta ţar kuvedinä karşı çiftçilerin kalkıntısı başlamış. Kalkıntıcılar kuvedi kendi ellerinä almışlar. Bu iş için çiftçilär komitetı kurulmuş. Çiftçilär komitetı Büük ayın 10-da Komrat bölgesinin respublika olması için Karar kabletmişlär, borçluk kiyatlarını yakmışlar, vergileri yoketmişlär, boyarlardan toprakların almasını hem çiftçilär arasında dooru payedilmesi için karar almışlar. Bundan kaare Komrat bölgesindän zapaslarda bulunnarın askerä mobilizaţiyasını durgutmuşlar.
Andrey Galaţanın aresti diiştir
08.01.1906. “Benim izinimä görä Komrat küüyündä arest altına student Andrey GALAŢAN alındı... GALAŢANın kapanmasından sora yanvarın 6-da Komrat küüyündä bir alay insan erindeki pristavı MOVİLOyu hem poliţiya urädniini ÇIKONCIyı arest altına aldılar”. (Basarabiya guberniyasının jandarma upravleniyasının başkanına Bender uezdın ispravniinin belgesindän).
09.01.1906. “Bender uezdın Komrat küüyündä eski studentın GALAŢANın revolüţiya propagandası üzä çıktı. Yanvarın 6-da onun arest altına alması ortalıı karıştırdı... Benim izinimä görä viţe-gubernator bir êskadron daragunnan, yanında prokuror, jandarma ofiţeri, poliţiyacılar yanvarın 7-dä orayı yollandı. Büün orayı ikinci êskadronu yolladım, zerä çok kişileri arest altına almaa lääzım olacek. Viţe-gubernatora bütün işleri köklän koparsın deyni izin verdim”. (askeri yollaması için Basarabiya gubernatorun içileri Bakanına telegraf belgesindän).
10.01.1906. “Komrattan gelän bilgilerä görä, orada olan ortalık karışmasının maanasında taa derin işlär var, diil nicä ilktän görünärdi... Nicä bizä açıklêêrlar, bu karışmanın harakterı diil çiftçilik.., Bunun sebepi taa derin. Erindeki kuvet arest altında, baamsızlık bildirildi...” (“Bessarabskaya jizny” gazetası Komrat çiftçilär kalkıntısı için).
Komrat kalkıntıcıların elindä diiştir
11.01.1906. “On bin kişilik Komrat kalkıntıcıların elinä kaldı. Avtonomiya bildirildi, kuvedi aktardılar hem arest altına aldılar. Orayı gidän viţe-gubernator ikinci êskadronun yardımını isteer.” (11.01.1906-dan “Russkoe slovo” gazetası Komrat çiftçilär kalkıntısı için).
10.01.1906. “Viţe-gubernatorun hem sud kuvetlerin birdän hem hızlı yapılan razvedkaylan altı agitator-inteligentın hem seksänä yakın kişinin kabaatı ortaya çıktı..; çiftçi-revolüţiyacı propagandasını yapan organizaţiyası belli oldu; duşmanca bakan komratlılar için hem silählan karşı koymaları hazır olan kişilär için durmamayca bilgilär alındı; büünkü küü toplantısında viţe-gubernatorun taravından ortaya koyulan teklif, ani çekettirenneri hem silähları vermää cuvapsız kaldı; birleşik kararlan yaarın sabaa durumu yok edecez. Rotmistr Skalykovskiy”. (Basarabiya jandarma upravleniyasının başkan yardımcısının telegraf belgesindän).
“Bütün küüdä hızlı bir baskıylan yoklama yapêrlar hem revolüţiyacı aktivı arest altına alêrlar, ertesi günü sa küü topluşu var. Bütün Komrat hem komşu küülülär düzçä kaar içindä viţe-gubernator Knolyin nasaatını sesleerlär. Atlılar êskadronu topluşu alkaya aldı. Kınalardan çıkarılmış kılıçlar güneştä yalabêêrlar. Kaar içindä dişçä duran halk susêr. Uslu, titreyän, ama çetin da. “Silähları verin”, - öter Knoly. Halk susêr. Bütün korkutmalara halk sade korkuducu susmaklan cuvap verärdi...” (Komrat kalkıntısında pay alan P.Nikolaevın annatmaklarından).
Arestlar diiştir
11.01.1906. “Arestları saaselem başardık. İnteligentları konvoy altında büün Benderä yolladık. Yaarına ikinci arestant partiyaysını yollayacez. Yoklamaklan 40 tüfek hem revolver aldık. Halkın yoklamasını ilerlederiz... Rotmistr SKALYKOVSKİY”.
12.01.1906. “Arestantların ikinci partiyasını saaselem yolladık. Silähları taa çoyu kendiliindän verer. Komşu küüleri da gezeriz, ama annaşmamazlık görünmeer. Rotmistr SKALYKOVSKİY”.
12.01.1906. “Küüleri gezmäk hem silähların toplaması başarıldı. Ortalıı uslandırdık... Rotmistr SKALYKOVSKİY”. (Rotmistr SKALYKOVSKİYin Basarabiya jandarma upravleniyasının başkanına telegraf belgelerindän).
14.01.1906. “Yanvarın 6-da Bender uezdın Komrat küüyündä, harkovlu studentın GALAŢANın arest altına alınmasından kızışıp, binän insan pristavı MOVİLOyu hem poliţiya urädniini ÇIKONCIyı, düüyüp, arest altına aldılar. Viţe-gubernator KNOLYin erindä administrativ araştırmasınnan hem benim birdän hem hızlı razvedkamnan bir Çiftçilik birlii programasına saabi olan çiftçi-revolüţiyacı inteligenşiya grupası ortaya çıktı: 3 üüredici – KOLOMİYŞEV, FİLÄRSKİY, BOLFOSOV; bir student GEORGİEV hem eski realistlär Mihail hem Födor BOLFOSOVlar. Silählı kalkıntıda kabaatlı olan 54 kişi bulundu. Hepsi arest altına alındı... Büün küü topluşunda 860 kişi dizçä durup pişman olduklarını açıkladılar, onnarı yannış yola sapıdannarı gösterip – üüredicileri hem studentları – hem geçirdilär viţe-gubernatoru bire-vir “ura” baararak. Ortalıı uslandırdık. Rotmistr SKALYKOVSKİY”. (Basarabiya jandarma upravleniyasının başkan yardımcısının S-Peterburg poliţiya departamentına raportu).
16.01.1906. “Rotmistr SKALYKOVSKİYin usluluk için Komrattan verilän haberlerinä emin diiliz. Silählı karşı koymak sebepiylän ilgili olarak askerin çaarılması kalkıntı öndercilerinin tepelenmesi için kullanılsın lääzım. Çalışın, ani suda düşän kişilär serbest brakılmasınnar, herliim sud arestları kabul etmärsä, o kişileri korumak sebepinnän genä arest altında tutun”. (Basarabiya guberniyasının jandarma upravleniyasının başkanı adına S-Peterburgtan gelän saklı telegramadan).
18.01.1906. “Komratta olan ortalık karışmaları revolüţiya temelindä oldular... Soruştarmalardan belli oldu, ani Andrey GALAŢAN, komratlı olarak hem erindeki dilleri bilän kişi, 17 oktäbridä tiparlanan manifestın annamasında hem annatmasında büük avtoritet oldu... onun tarafından toplanan mitinglerdä GALAŢAN açıklêêr, ani bütün kuvet, hem pravitelstvo da, kendi avtoritetını kaybettilär, onunnan düüşmää kolay...
Küü topluşu diiştir
Yanvarın 10-da viţe-gubernator küü topluşunu topladı, orada açıkladı, ani yanvarın 6-da küülülerin yaptıkları cezalı iştir, hem teklif etti onnar öndercileri hem silähları versinnär, hem da yazı yazsınnar, ani onnar kendi küülülerin yaptıkları için pişman olêrlar. Topluş, saygı göstereräk, viţe-gubernatorun istediklerinä susmaklan cuvap etti.
Yanvarın 11-dä 100 kişi erindeki başkannaa çaarıldı, onnarın 58-zi arest altına alındı, sora, ilktän Bender, sora da Kişinêu kapanına yollanıldı. Hep o günü çin sabaalendän, dragunnarın yardımınnan, küü evlerindä yoklama yapıldı hem 200 tüfek hem revolver alındı.
Yanvarın 12-dä viţe-gubernator Kirsovo küüyünä gitti, orada erindeki agitatoru ŞURİKi arest altına aldı. Yanvarın 13-dä da Dizgincä küüyündä agitatorları SIRBUyu hem GENİŞi arest altına aldı... Gubernator işlerinä geçici bakan Haruzin”. (Gubernator işlerinä geçici bakan Haruzinın içişleri Bakanına raporttan).
17.01.1906. “Bizim uezdımızda genä agrar karışıklıı. Etiştirmedi taa suumaa Komrattakı çiftçilär kalkıntısı, nicä Gura Bıkuluy hem Speya küülerindä karışıklık başladı...” (“Odesskie novosti” gazetası).
17.02.1906. “Küülerdä olan toplantılarda Georgiev kendisini herkerä kuvedä karşı tutêr, bunda halk onun taraftarı olmaa başladı... Kendi yapmaklarınnan Georgiev, kuvedä karşı ölä da duşmannık gösterän cümneyä zararcı duygular üleştirer...” (“Komratlı G.K. Georgievın insannara “zararcı duygular üleştirmesi için” Bender uezdın 3-cü stanın pristavı M. Maydanyukun yaptıı protokoldan).
Serbestlik diiştir
17.02.1906. “Bän, Bender uezdın 3-cü stanın pristav işlerinä geçici bakan M. Maydanyuk, Kişinêu kapanında bulunan Andrey Galațanın taraftarlarına, komratlılar Georgiy Konstantinov Georgieva hem İvan Kirillova Pork-Grasa, karşı yapılan araştırmalardan sora, annadım, ani onnar küülüleri kuvedä karşı kaldırêrlar, ortalıı karıştırêrlar... hem da etiştirdilär komratlıların yarısından zeedesini kendi tarafını çekmää, bu üzerä da, Georgievın hem Pork-Grasın önderciliinän ikincilää kalkıntı başlamasın deyni, karar aldım: bu iki kişiyi arest altına almaa...” (Komratlılar G. K. Georgievın hem İ. K. Pork-Grasın arest altına alması için Karardan).
1906-cı yılın Çiçek ayın (aprel) 20-dä Kişinêu sudun kararınnan Komrat kalkıntısında pay alannarın hepsi, zalog karşılıınnan, serbest brakıldılar. İki gündän sora da, 1906-cı yılın Çiçek ayın (aprel) 22-dä sud karar aldı, ani Andrey Galațanı da, saalıı yufkalandıı sebepinä, serbest brakmaa.